Vào năm 1956, trong cuốn sách bán chạy mang tên
“The Organisation Man” (tạm dịch: “Người có tổ chức”), tác giả William
Whyte lập luận rằng, các doanh nghiệp ở thời đó thích dùng những con
người toàn diện đến nỗi, họ thẳng tay gạt phắt những thiên tài nhưng bị
xếp vào hàng “có tật”.
 |
| Tỷ phú Mark Zuckerberg - Ảnh: Getty |
Ngày
ngay thì khác. Các hãng phần mềm tranh nhau tuyển những người đam mê
máy tính nhưng thờ ơ với xã hội bên ngoài, trong khi các quỹ đầu cơ hút
sạch những nhân vật có đầu óc về toán học và cổ phiếu nhưng bị xem là
lập dị. Kinh đô điện ảnh Hollywood
chuộng những người bốc đồng nhưng đầy khả năng sáng tạo, các nhà hoạch
định chính sách cũng muốn nhờ đến các doanh nhân thích phá vỡ quy tắc để
tạo thêm việc làm.
Không
giống như trong trường học, thị trường giờ đang hết sức cởi mở với
những con người trong nhiều trường hợp bị đánh giá là “gàn”. Không ít
nhân vật nổi tiếng trong lĩnh vực công nghệ, tài chính… mắc những chứng
bệnh như rối loạn phát triển, tự kỷ, khó đọc,…
Các
nhà tuyển dụng đã để ý và phát hiện ra rằng, các đặc tính tâm thần
quyết định một nhà lập trình máy tính giỏi cũng giống như đặc tính tâm
thần của một người mắc hội chứng Asperger, một dạng rối loạn phát triển
kiểu tự kỷ dạng nhẹ, trong đó người mắc có mối quan tâm tới mức ám ảnh
về những chủ đề nhỏ hẹp; đặc biệt yêu thích những con số, biểu đồ và máy
móc; “nghiện” những công việc lặp đi lặp lại; và thiếu sự nhạy cảm về
mặt xã hội. Ở Silicon Valley, một vài
người nói vui rằng, Internet được tạo ra bởi và dành cho những người thờ
ơ với xã hội, vì khi lên mạng, người ta có thể giao tiếp mà không cần
phải gặp gỡ trực tiếp.
Tạp
chí công nghệ Wired từng có lần gọi Internet là “hội chứng nghiện máy
tính”. Phát biểu về những công ty Internet được thành lập trong thập kỷ
qua, Peter Thiel - một nhà đầu tư vào mạng Facebook từ những ngày đầu -
nói trên tờ New Yorker rằng: “Những người điều hành công ty này thuộc
diện bị tự kỷ”. Yishan Wong, một cựu nhân viên Facebook, viết về ông chủ
cũ Mark Zuckerberg rằng, nhà sáng lập này “chớm mắc chứng Asperger. Anh
ấy không hay tích cực phản hồi hay xác nhận về việc anh ấy đang nghe
người khác nói”. Craig Newmark, người sáng lập trang Craigslist thì cho
biết, ông thấy những triệu chứng của bệnh Asperger “rất quen thuộc” với
mình.
Trong
lĩnh vực tài chính cũng đang diễn ra những câu chuyện tương tự. Những
người nghiện các con số và tính toán dễ dàng nổi bật so với đám đông
những nhà phân tích giống nhau khác. “Người hùng” Michael Burry được
miêu tả trong cuốn sách “The Big Short” của Michael Lewis là một nhà
quản lý quỹ thích sự đơn độc, có sở thích viết blog về thị trường chứng
khoán trong thời gian còn học nghề y.
Các
nhà quản lý quỹ đã chú ý nhiều tới Burry đến nỗi, ông quyết bỏ trường y
và mở một quỹ đầu cơ riêng có tên Scion Capital. Sau khi phát hiện thấy
có điều gì đó bất thường với thị trường cho vay thế chấp nhà của Mỹ,
Burry đặt cược là thị trường này sẽ sụp đổ. “Người duy nhất mà tôi tin
tưởng trong cuộc khủng hoảng này, chính là Burry - người mắc chức
Asperger và luôn đeo kính”, Lewis phát biểu trên đài NPR.
Trong
số các doanh nhân nói chung, tỷ lệ người có vấn đề về tâm thần cũng cao
tới mức bất ngờ. Julie Login, một chuyên gia đến từ trường kinh doanh
Cass Business School, đã nghiên cứu một nhóm doanh nhân và phát hiện ra
rằng 35% trong số họ mắc chứng khó đọc (dyslexia), so với tỷ lệ 10% trên
dân số Mỹ nói chung và 1% trong số các nhà quản lý chuyên nghiệp. Những
người mắc chứng khó đọc nhưng gặt hái thành công đáng nể phải kể tới
các nhà sáng lập hãng xe Ford; công nghiệp General Electric (GE); máy
tính IBM hay nội thất IKEA; chưa kể tới những gương mặt trẻ hơn như
Charles Schwab (nhà sáng lập một công ty môi giới chứng khoán); tỷ phú
Richard Branson người Anh - nhà sáng lập tập đoàn Virgin Group; John
Chambers của hãng công nghệ Cisco hay huyền thoại công nghệ Steve Jobs
của Apple.
Có
nhiều cách giải thích về thực tế này. Người mắc chứng khó đọc học được
cách triển khai công việc sớm (chẳng hạn khiến người khác làm bài tập ở
nhà cho mình). Họ thường nghiêng về những công việc không mấy đòi hỏi
bằng cấp chính thức và cũng không cần phải đọc, viết nhiều.
Hội
chứng tăng động giảm chú ý (ADD) là một “bạn đồng hành” phiền toái khác
của nhiều doanh nhân. Những người mắc ADD không thể tập trung lâu vào
một việc. Điều này khiến họ trở thành “thảm họa” đối với cấp trên, nhưng
lại là nguồn cung cấp nhiều ý tưởng mới. Một số nghiên cứu cho rằng,
người mắc ADD có khả năng lập được công ty riêng cao gấp 6 lần so với
người bình thường.
Ông
David Neeleman, nhà sáng lập hãng hàng không giá rẻ JetBlue, cho biết:
“Bộ não bị ADD của tôi, theo một cách tự nhiên, tìm kiếm được những cách
thức tốt hơn để giải quyết công việc. Với tất cả những phiền phức của
ADD như sự vô tổ chức, chần chừ, khó tập trung… bệnh này cũng đem đến sự
sáng tạo và năng lực chấp nhận rủi ro”, ông Neeleman phát biểu.
Ông
Paul Orfalea, người sáng lập công ty Kinko cùng một loạt doanh nghiệp
khác, bị mắc cả ADD lẫn chứng khó đọc. “Tôi rất dễ bị buồn chán, nhưng
đó lại là một động lực lớn. Tôi cho rằng, ai cũng nên bị ADD và chứng
khó đọc”, ông Orfalea có lần nói.
Với sự “lên ngôi” của những thiên tài “có tật”, những người xuất chúng kiểu cổ điển sẽ đi về đâu? Tất nhiên họ vẫn sẽ ổn.
Một
khi các công ty gia tăng sử dụng thiên tài “bất trị”, họ càng cần những
nhà quản lý nhạy cảm để giữ công ty trong trật tự. Cần phải có những
người đảm bảo các nhiệm vụ được hoàn tất, thu hút khách hàng… Những
nhiệm vụ như thế được đảm nhiệm tốt nhất bởi những người không tạo ra ấn
tượng rằng họ nghĩ người khác là ngu ngốc - điều mà những thiên tài
“lập dị” dễ mắc phải. Chẳng hạn, Sheryl Sandberg, “cánh tay phải” của
Mark Zuckerberg, làm khá tốt công việc này ở Facebook. Trên thực tế,
nhiều công ty mới khởi nghiệp chỉ thoát khỏi “thảm họa” khi thay thế nhà
sáng lập giỏi giang bằng nhà quản lý chuyên nghiệp. Dĩ nhiên, các nhà
quản lý này cần học cách làm việc với người “gàn”.
Sự
tập trung của những người có đầu óc “bất bình thường” đang gây ra những
vấn đề mới. Những người làm việc trong các công ty đòi hỏi trí tuệ cao
thường kết hôn với những người thông minh. Chuyên gia Simon Baron-Cohen
từ Đại học Cambridge
cho rằng, khi hai con người có đầu óc siêu phàm kết hôn, khả năng sinh
ra những đứa trẻ bị Asperger hoặc tự kỷ là cao hơn bình thường. Chuyên
gia này đã chỉ ra, những đứa trẻ sinh ra ở Eindhoven, một trung tâm công
nghệ ở Hà Lan, có tỷ lệ bị tự kỷ cao hơn từ 2-4 lần so với trẻ em ở các
thị trấn Hà Lan có quy mô tương tự khác. Ông cũng chỉ ra rằng, sinh
viên theo học các ngành toán học, vật lý và kỹ thuật ở Đại học Cambridge có xu hướng có nhiều họ hàng bị bệnh tự kỷ hơn sinh viên học ngành văn học Anh.
Hầu
hết các nhà tuyển dụng đều ngại tuyển những người bị tự kỷ nặng, nhưng
không phải là tất cả. Một công ty Đan Mạch có tên Specialist People rất
chuộng tuyển người tự kỷ để làm những công việc đòi hỏi trí nhớ tốt hoặc
có mức độ lặp đi lặp lại cao.
Nói
rộng hơn, việc dùng người “có tổ chức” để thay thế người “vô tổ chức”
đang khiến cán cân quyền lực thay đổi. Những thiên tài mắc các chứng
bệnh về tâm thần có thể bị giễu cợt ở trường học hay bị bỏ rơi trong
những bữa tiệc, nhưng ngày nay, rất nhiều công ty đang cần đến họ để
phát triển. Anh Kiran Malhotra, một người làm về mạng ở Silicon Valley, nhận xét: “Thật tuyệt khi là một kẻ gàn!”
Vnexpress
