Nếu điều chỉnh theo tỉ lệ trượt giá, tài sản mà tỉ phú huyền thoại John
Davison Rockefeller tích cóp được là nhiều nhất mọi thời. Trước và sau
ông vẫn không có người nào trên thế giới giàu bằng ông! Cho đến khi mất
năm 1937, giá trị tài sản của trùm dầu hỏa Rockefeller là 1,4 tỉ USD
trong khi GDP Mỹ thời điểm đó là 92 tỉ USD (tức bằng 1/65 GDP quốc gia;
so với 1/152 GDP của Bill Gates vào thời điểm hoàng kim năm 2006). Điều
đáng nói là Rockefeller đã tạo dựng sự nghiệp từ tay trắng. Vậy gương
mặt huyền thoại này làm giàu như thế nào?
Khi còn trẻ, John Davison Rockefeller kể rằng ông có hai tham vọng:
kiếm được 100.000USD và sống đến 100 tuổi. Ông chết ngày 23-5-1937, chỉ
26 tháng trước sinh nhật lần thứ 100; và giá trị tài sản mà ông sở hữu
là 1,4 tỉ USD. Sinh ngày 8-7-1839 tại Richford (gần Oswego, New York),
Rockefeller trưởng thành trong gia đình nền nếp, nguyên tắc và kỷ luật;
với đức tính cần kiệm là chuẩn sống luôn được nhắc nhở và đề cao.
John Davison Rockefeller năm 18 tuổi
Dòng họ Rockefeller không là dân Mỹ gốc. Thoạt đầu họ là những người
thuộc dòng tộc Rochefeuille hoặc Rocquefeuille – theo các nhà phả hệ học
– đến Mỹ năm 1720 từ vùng gần Coblenz bên bờ sông Rhine, sau khi từ bỏ
làng quê tại tỉnh Languedoc (Nam nước Pháp). Bố Rockefeller là ông
William, kiếm sống bằng nghề “lang vườn”, thỉnh thoảng buôn bán lặt
vặt; và mẹ ông là Eliza Davison, chỉ là người nội trợ bình thường. Tuy
nhiên, chính những người “ít ăn, ít học” đôi khi lại là những người biết
cách dạy con tốt nhất.
Sau này, Rockefeller kể rằng, mình học những bài vỡ lòng về kinh doanh
và thương trường từ bố ngay khi vừa biết nói và biết đi; và học được
cách sống cần kiệm từ bà mẹ giỏi vun vén, người sẵn sàng dùng “cán chổi”
để bắt con cái phải biết làm việc siêng năng, biết sống chia sẻ, và
“biết làm người”. Tất cả trải nghiệm đầu đời về kinh doanh đã được kể
trong quyển Random Reminiscences of Men and Events (Những tản mạn về
người và việc), quyển sách duy nhất mà Rockefeller viết và ấn hành.
“Năm tôi 7 hoặc 8 tuổi gì đó” – Rockefeller kể: “Tôi bắt đầu những
“thương vụ” đầu tiên với sự giúp đỡ của mẹ. Tôi có vài con gà tây được
mẹ giúp nuôi. Tôi chăm sóc chúng rồi bán. Tiền thu được chẳng tiêu gì cả
và tôi giữ lại rất cẩn thận”. Chuyện kể thêm rằng, chẳng phải tự nhiên
Rockefeller được mẹ cho không đàn gà. Có lần, chúng đi lạc mất vài ngày
và mẹ hứa với Rockefeller rằng cậu sẽ được “toàn quyền sở hữu” chúng nếu
chịu khó bỏ công tìm lại được…
Đóng góp từ thiện hào phóng vào những năm sau này khi đã trở thành
người giàu nhất thế giới của Rockefeller cũng bắt đầu từ văn hóa giáo
dục gia đình. Từ thuở thiếu thời, Rockefeller đã quen và thuộc nằm lòng
những bài “nhật tụng” của bố mẹ về đạo đức và tinh thần hiếu học. Không
chỉ nói suông, họ còn thực hành bằng cách dạy bọn trẻ làm những món quà
nho nhỏ cho nhà thờ để tặng người nghèo.
Dưới sự hướng dẫn của bố, cậu bé Rockefeller còn lập cả những quyển sổ
ghi chép lại cẩn thận từng đồng được cho, cũng như từng xu cậu tiêu xài.
Một trong những quyển như vậy còn được giữ lại, Ledger A (Tập sổ cái
A), cho thấy Rockefeller đã tẩn mẩn ghi lại mọi khoản chi tiêu, trong đó
có nhiều phần được ghi chú là “làm từ thiện”.
Tìm được quyển tập nhỏ vào 25 năm sau trong đống giấy tờ cũ,
Rockefeller nhớ lại cách sống cần kiệm thời ấu thơ, như những hồi ức đẹp
đẽ về nền tảng giá trị giáo dục gia đình. Ledger A cho thấy cậu trai
nhỏ Rockefeller đã tặng 1 xu cho lớp giáo lý vào mỗi Chủ nhật; và trong
một tháng, có những đoạn ghi việc tặng 10 xu cho các giáo đoàn nước
ngoài; 50 xu cho giáo đoàn Mite Society; 12 xu cho giáo đoàn Five Points
tại New York; 35 xu cho thầy dạy giáo lý; 10 xu cho người nghèo trong
giáo xứ…
Kể lại trong Random Reminiscences of Men and Events, Rockefeller cho
biết: “Chúng tôi luôn được khuyến khích phải sống tự lập”. Rockefeller
bắt đầu khám phá bí quyết việc kiếm tiền năm 14 tuổi. Tiết kiệm được
50USD từ việc bán gà tây và từ tiền công được trả cho những việc lặt vặt
mà các bà hàng xóm thuê (chẳng hạn đào khoai tây với tiền công 1,12USD
trong 3 ngày), Rockefeller bắt đầu cho vay với “lãi suất” 7%…!
Khởi nghiệp
Năm 1853, gia đình Rockefeller dọn đến một nông trại gần Cleveland
(bang Ohio). Thời điểm đó, gia đình còn “hoàn cảnh” đến mức dù bố ao ước
cho Rockefeller vào đại học nhưng vẫn không thể. Tuy nhiên, Rockefeller
không chịu an phận với viễn cảnh mịt mù trở thành anh nông dân quanh
năm chỉ biết đàn gà hay đụn cỏ. Bỏ ngang trung học, cậu theo học khóa kế
toán sơ cấp ngắn hạn từ một trường đại học cộng đồng. Năm 15 tuổi,
Rockefeller làm việc cho một nhà thờ. Lúc đó, nhà thờ đang trong giai
đoạn khủng hoảng tài chính. Thế là Rockefeller phải đứng trước cổng xin
tiền giáo dân mỗi sáng Chủ nhật để gây quỹ giúp nhà thờ trả nợ.
Ngày 26/9/1855, ở tuổi 16, sau nhiều ngày lặn lội xin việc từ sáng sớm
đến chạng vạng, ở thời điểm nước Mỹ trong tình trạng kinh tế khó khăn,
Rockefeller lần đầu tiên được nhận làm việc. Đó là thời khắc bước ngoặt
làm thay đổi cuộc đời Rockefeller (sau này, khi đã có trong tay tiền
muôn bạc vạn, ông kỷ niệm ngày 26-9 hàng năm bằng các buổi tiệc hoành
tráng hơn cả tiệc sinh nhật mình). Công ty nhận Rockefeller vào làm là
hãng buôn Hewitt & Tuttle tại Cleveland. Thoạt đầu, Rockefeller làm
thư ký bàn giấy kiêm trợ lý kế toán. Mãi cho đến ngày 1/1/1856,
Rockefeller mới được trả lương.
Gia đình Rockefeller
Cuốn sổ Ledger A cho biết Rockefeller được trả 50USD cho hơn ba tháng
làm việc và ông phải chi cho tiền thuê nhà, tiền giặt ủi, cũng như “25
xu cho một ông cụ nghèo” và “50 xu cho một bà cơ nhỡ”. Ledger A cho biết
thêm, từ 24-11-1855 đến tháng 4 năm sau, Rockefeller chi 9USD cho quần
áo và làm từ thiện 5,58USD. Cặm cụi làm cho Hewitt & Tuttle, cuối
cùng Rockefeller bắt đầu “lên chức” kế toán chính thức, được trả
500USD/năm; rồi 700USD sau một năm nữa. Đòi 800USD nhưng bị từ chối,
Rockefeller quyết định nghỉ việc.
Học được các thủ thuật điều hành cũng như những ngóc ngách làm ăn trong
vài năm làm cho Hewitt & Tuttle, năm 1858, ở tuổi 19, Rockefeller
bắt đầu lập doanh nghiệp riêng, với phần hùn của Maurice B. Clark (mỗi
người góp vốn 2.000USD). Rockefeller chỉ có 1.000USD và phải vay phần
còn lại từ bố với mức lãi 10%. Công ty Clark & Rockefeller ra đời và
thành công gần như ngay từ vạch xuất phát. Rockefeller tiếp tục mở rộng
doanh nghiệp bằng cách vay khắp nơi.
Sự nổi tiếng về tinh thần tiết kiệm cũng như tư duy chia sẻ cộng đồng
đã giúp ông tạo được niềm tin từ các ngân hàng. Rockefeller tổ chức điều
hành doanh nghiệp cực kỳ hiệu quả, bén nhạy trong cạnh tranh và tinh
quái trong giao dịch. Tuy nhiên, ông vẫn sống cần kiệm và đơn giản. Gần
như tất cả đồng lời nào có cũng được tích cóp và sử dụng cho mục đích
tái đầu tư.
Vì thế, Rockefeller gần như có đủ vũ khí cần thiết để nắm bắt cơ hội và
đánh những trận quyết liệt vào công nghiệp dầu, khi dầu hỏa được phát
hiện tại Pennsylvania năm 1859. Năm 1862, Rockefeller bắt đầu bước vào
lĩnh vực dầu, sau khi bỏ ra nhiều đêm nghiên cứu tường tận mọi khả năng,
cơ hội lẫn rủi ro. Cùng Maurice B. Clark, Rockefeller đầu tư vào nhà
máy lọc dầu của Samuel Andrews. Thế là công ty khai thác – kinh doanh
dầu Andrews, Clark & Co ra đời (lúc đó, Rockefeller còn trẻ và không
có tên tuổi trong công nghiệp dầu nên tên công ty không có tên ông).
Năm 1863, Andrews, Clark & Co xây một nhà máy lọc nhỏ trên bờ sông
Kingsbury Run, gần Cleveland. Thời điểm này, công nghiệp dầu còn chập
chững và đầy tính rủi ro nên chẳng lạ gì khi có nhiều ý kiến hoài nghi
về khả năng thành công và rằng chắc hẳn Andrews, Clark & Co không đủ
sức đi xa. Lời đồn đoán, thật không may, lại thành sự thật. Công ty bị
giải thể và phải bán đấu giá nhà máy. Phần mình, Rockefeller vẫn không
lùi bước. Ông quyết định mua lại nhà máy với giá 72.500USD (mà hầu hết
trong khoản trên đều đi vay). Đổi tên thành Rockefeller & Andrews,
Rockefeller tái tổ chức hoạt động kinh doanh. Năm 1867, Rockefeller
& Andrews mua thêm một nhà máy lọc dầu… Đây là thương vụ đầu tiên
trong loạt thương vụ sáp nhập mà Rockefeller “càn quét” lĩnh vực công
nghiệp dầu nước Mỹ để cuối cùng tạo ra đại Công ty Standard Oil vào năm
1870, khi ông mới 31 tuổi!
Lên ngai vàng
Đến trước năm 1872, gần như tất cả công ty lọc dầu tại Cleveland (Ohio)
đều bị Standard Oil mua đứt. Chỉ trong 2 tháng năm 1872, Standard Oil
thâu tóm đến 22 trong 26 đối thủ tại Cleveland! Standard Oil bắt đầu trở
thành hãng dầu khổng lồ với số vốn 2,5 triệu USD.
Không lâu sau, Standard Oil đã có thể lọc được 29.000 thùng dầu
thô/ngày. Tập đoàn còn sở hữu nhiều tàu dầu với tải trọng hàng trăm ngàn
thùng; nhiều nhà kho và vô số nhà máy sản xuất sản phẩm hóa dầu. Tất cả
tài sản trên được nhập vào Standard Oil Trust năm 1882 với số vốn lên
đến 70 triệu USD rồi tăng lên 95 triệu USD… Standard Oil trở thành con
khủng long trong làng công nghiệp dầu thế giới, với sự phát triển cực
nhanh mà chẳng đối thủ nào địch lại. Với sự có mặt của Standard Oil,
vùng Cleveland lật đổ vị trí số một của Pittsburgh để trở thành trung
tâm lọc dầu lớn nhất nước Mỹ. Và rồi loạt nhà máy lọc dầu tại
Philadelphia, New York, New Jersey, New England, Pennsylvania cũng như
West Virginia cũng lần lượt trở thành công ty con của Standard Oil.
Năm 1882, khi 43 tuổi, Rockefeller lập ra Standard Oil Trust và giữ cổ
phiếu tất cả công ty trực thuộc. Báo chí Mỹ liên tục nói về sự bành
trướng không mệt mỏi của Rockefeller. Người ta nói mỗi sáng thức dậy,
tài sản Rockefeller lại phình to hơn, và khi ông đang đánh răng thì cổ
phiếu Standard Oil cũng tăng từng giây! Ông tạo ra một hình thái doanh
nghiệp mới mà sức mạnh và ảnh hưởng của nó lên nền kinh tế Mỹ còn đáng
gờm hơn cả ngân hàng lớn nhất nước Mỹ.
John Davison Rockefeller được thể hiện như một ông hoàng công nghiệp trong biếm họa trên tạp chí Puck (1901).
Standard Oil đánh dấu sự khởi đầu một kỷ nguyên độc quyền công nghiệp
thời hiện đại, khi họ không chỉ nắm các nhà máy lọc dầu mà còn cai quản
cả hệ thống phân phối, tiếp thị… Standard Oil thậm chí xây hệ thống ống
dẫn riêng, sở hữu các tàu vận chuyển, xe bồn, lập cầu cảng, nhà kho và
bãi chứa riêng. Đó là chưa kể họ mua đứt cả nhiều khu rừng. Họ thuê khoa
học gia thí nghiệm và sản xuất các sản phẩm hóa dầu… Cái tên
Rockefeller lan rộng khắp thế giới. Nhân viên và đại diện của ông có mặt
tại hầu hết hải cảng toàn cầu. Từ dầu, Rockefeller bắt đầu mở rộng sang
nhiều ngành công nghiệp, đặc biệt sắt thép, hỏa xa và tàu biển…
Thời đỉnh cao sự nghiệp, Rockefeller trực tiếp điều hành toàn bộ hoạt
động của 33 công ty dầu và gián tiếp chỉ đạo kinh doanh cho hàng trăm
công ty khác với số nhân viên lên đến hàng trăm ngàn người. Rockefeller
trở thành người giàu nhất thế giới. Vừa nể vừa sợ, người ta bắt đầu nhìn
ông như một mối đe dọa và gọi Standard Oil là một quái vật bạch tuộc
khổng lồ vươn vòi thâu tóm và thao túng hệ thống kinh tế Mỹ.
Chiến dịch chống độc quyền bắt đầu hình thành với mục tiêu hạ gục
Standard Oil. Viết loạt bài trên tạp chí McClure năm 1902 rồi với The
History of the Standard Oil Company (quyển sách tạo ảnh hưởng cực mạnh
và từng nằm hạng 5 danh sách 100 tác phẩm báo chí nổi bật nhất thế kỷ XX
của New York Times năm 1999), nhà báo điều tra Ida M. Tarbell
(1857-1944) đã tấn công phương pháp kinh doanh và hoạt động tài chính
của Standard Oil Trust. Rockefeller bị buộc tội chèn ép đối thủ bằng đủ
thủ đoạn có thể, từ việc thuê và hối lộ để rình mò các công ty cạnh
tranh, đến việc thực hiện đàm phán bí mật như kiểu dàn xếp “phải quấy”
sặc mùi mafia. Nói tóm lại, Rockefeller bị kết tội làm giàu từ xương máu
kẻ khác. Trên bước đường kinh doanh,
Rockefeller sẵn sàng nghiền nát mọi vật cản. Ông cười hả hê mãn nguyện
từ những giọt nước mắt đau khổ của các nạn nhân… Cần biết thêm, sở dĩ
Ida M. Tarbell “đánh” Rockefeller là bởi bố bà chính là một trong những
người được xem là nạn nhân của Standard Oil khi bị tập đoàn này đánh bật
khỏi Hãng dầu South Improvement Co!
Theo Petrotimes
